U XIX veku još su se nazirali obrisi rimskog grada Viminacijuma i vojnog logora: široke ulice koje se seku pod pravim uglom, trgovi, pozorišta, kupatila, vodovod, gradski bedemi i kule.
Viminacijum je bio mesto koje je skretalo pažnju kulturmih poslenika, kao što je Aćim Medović, »doktor medicine i fizikus okruga požarevačkog«, koji beleži da se »u Kostolcu odovud i odonud r. Mlave« nalaze starine. Još jedan istraživač starina Gornje Mezije, po imenu Dragašević, pišući o Meziji Superior, pominje značaj i važnost Viminacijuma.

Prikupljanje epigrafskog materijala sa Viminacijuma, koje traje više od 300 godina, nedvosmisleno pokazuje njegov značaj. Brojni su istraživači, epigrafičari, putopisci, ljubitelji starina i poverenici objavljivali ili samo sakupljali natpise koji se odnose na Viminacijum, ili odatle potiču. Grof Marsilji je prvu kopiju viminacijumskih natpisa učinio sa smederevske tvrdjave, iz Kovina i Kuliča, i time dao značajan doprinos Korpusu latinskih natpisa. O natpisima sa Viminacijuma ostaviće nam svedočanstva i oni koji su tu službovali, kao ugledni jezuiti Johan Dejrer ili Edšlager, ili su se, na proputovanju prema drugim krajevima, kraće ili duže vreme zadržavali na ovim prostorima, kao što je slučaj sa engleskim putopiscem Edmundom Čishulom. Ugledno ime naše nauke i jedan od osnivača Visoke Škole u Beogradu, lekar Janko Šafarik, takodje ostavlja svedočanstva o natpisima sa Viminacijuma. I drugi će, od kolekcionara i poverenika, poput Steve Nikolića iz Kostolca ili Luke Ilića Oriovčanina, koji su nesebično pomagali Kanicu da dodje do dragocenih natpisa, do Ortveja, Karoljija Torme, ili Kalinke i Eriha Svobode, Romera ili Domaševskog, obratiti pažnju na dragoceni materijal uklesan u kamen. Poneki od njih obradiće natpise sa spomenika iz Gornje Mezije, odnosno Viminacijuma, i time značajno obogatiti Korpus latinskih natpisa. Jedan od tih evropskih stručnjaka je i Alfred fon Domaševski, profesor iz Hajdelberga, koji je, pripremajući suplementa za CIL (Corpus Inscriptionum latinarum), 1886. godine obišao Viminacijum, kao i sve veće gradove u Pomoravlju i Timočkoj Krajini, i pri tome, pored do tada nezabeleženih, dao i reviziju ranije registrovanih i objavljenih spomenika. Na tom putu, Domaševskom su od velike pomoći bili Mihajlo Valtrović i Ljubomir Kovačević, utemeljivači Srpskog arheološkog društva. Viminacijum posećuje i Franc Kimon 1894. godine i dopunjuje Korpus novim natpisom. Dvojica istraživača biće naročito zaslužna za interpretaciju epigrafskog materijala: Nikola Vulić i Anton fon Premerštajn, krajem XIX i početkom XX veka, posećuju Viminacijum u više navrata. Njihova poseta Viminacijumu, odnosno selima Kostolac, Drmno i Bradarac, biće veoma značajna za reviziju natpisa sa ovog lokaliteta. Oni su bili deo istraživačkog tima, okupljenog krajem prošlog veka na Djerdapu povodom obimnih, višegodišnjih gradjevinskih radova, preduzetih radi regulacije plovidbe kroz djerdapsku klisuru. Taj rad su uglavnom obavili G. Teglaš, A. V. Premerštajn, N. Vulić i E. Svoboda, koji su i dali gradju za CIL. Ne manje značajna je kolekcija Djordja Vajferta (1850-1937), koja je bila dragocena podloga Nikoli Vuliću da, tokom novih poseta Viminacijumu, objavi natpise u više brojeva Spomenika Srpske kraljevske akademije. Natpise sa Viminacijuma publikovaće i Jaroslav Šašel, Petar Petrović i Miloje Vasić, a Miroslava Mirković sakupiće, obraditi i objaviti epigrafski materijal sa Viminacijuma u posebnoj svesci Natpisa iz Gornje Mezije.
Prva arheološka istraživanja Viminacijuma izvršiće utemeljivači arheološke nauke, Mihajlo Valtrović i profesor Visoke škole Miloje Vasić, krajem XIX i početkom XX veka. Njihova istraživanja vezana su za 1. juli 1883. godine, kada je, na inicijativu grupe poznatih intelektualaca u Beogradu, osnovano Srpsko arheološko društvo. Mesec dana kasnije, njegovi najugledniji osnivači – Mihajlo Valtrović, arhimandrit Nikifor Dučić, Ljubomir Kovačević, Dragutin Milutinović i drugi, obaveštavaju upravu grada o početku rada Srpskog arheološkog društva.
Mihajlo Valtrović i Miloje Vasić započeće arheološka istraživanja na desnoj obali Mlave, na lokalitetu »Čair«, a Miloje Vasić sondiraće kasnije i prostor na levoj obali Mlave, na lokalitetu sa današnjim toponimom »Todića crkva«.
Arhitekta Mihajlo Valtrović prvi započinje arheološka istraživanja Viminacijuma na, kako kaže, »gradjanskom naselju«, 1882. godine, i prezentuje osnovu vojnog logora i grada. Njegova osnova predstavlja dragoceni podatak, a dimenzije vojnog logora, 430 x 350 m, koje Valtrović daje, danas se geofizičkim metodama potvrdjuju kao najtačnije. Interesantno je da, u svom konceptu arheologije, Valtrović istupa sa jednim iznenadjujuće modernim stavom za stepen razvijenosti nauke 19. veka. Naime, on smatra da starinar, a to je izraz koji se koristio za arheologe njegovog doba, treba da potraži pomoć od prirodnih nauka i prirodnjaka. Poznato je da posle drugog svetskog rata, naročito od 50-tih godina pa nadalje, razvoj arheologije ne bi bio zamisliv upravo bez spone sa metodama prirodnih nauka. Kao što se vidi iz Valtrovićevih beležaka, na tlu Srbije je već u 19. veku anticipiran dalji razvoj arheologije. Beleške svedoče i o Valtrovićevoj izuzetnoj studioznosti. Ubrzo posle dolaska u Visoku školu, on sačinjava plan iskopavanja Viminacijuma kod starog Kostolca. Pre pokretanja arheoloških iskopavanja, najpre je obišao teren, zatim sačinio plan, i tek naredne godine obavlja probna iskopavanja, kako na prostoru grada Viminacijuma, tako i na arealu nekropola.
Valtrovićev ogroman rad na polju arheologije nastaviće njegov učenik Miloje Vasić. Dvadesetak godina kasnije, Miloje Vasić dolazi na Viminacijum i započinje nova arheološka iskopavanja 1902. i 1903. godine. U toku te dve godine Vasić značajno unapredjuje istraživanja Viminacijuma.

Vasić, kao i Valtrović, smatra da logor ima pravougaonu osnovu, ali se donekle razlikuje u dimenzijama. Vasić je, na osnovu karda i dekumana, pretpostavljao da su dimenzije legijskog logora u Viminacijumu bile 442, 70 x 385, 60 metara. Zabeležio je da kastrum nije pravilno orijentisan i da, svojim položajem prema meridijanima, odstupa u pravcu severoistoka za 250 i 300. Neposredno uz zapadni bedem vojnog logora nalazilo se civilno naselje, na površini od približno 72 hektara, sa dužom stranom naselja od oko 850 metara. Iako se gradsko jezgro i najvažniji ostaci Viminacijuma nalaze na desnoj obali reke Mlave, na levoj obali Mlave, na lokalitetu sa toponimom »Todića crkva«, vidljivi su ostaci kružnih kula, sazidanih od kamena i zalivenih malterom, kao i deo zasvedenog hodnika, izgradjenog od opeka i kamena. Ovaj, izuzetno zanimljiv hodnik, vodi od Todića crkve i, spuštajući se niz Sopotsku gredu, ide u pravcu Dunava.
1902. godine, Vasić na lokalitetu »Čair« sprovodi obimna arheološka istraživanja. Usredsredjujući se na urbanu strukturu civilnog naselja, započinje iskopavanja insula grada Viminacijuma, odnosno užeg gradskog jezgra. Rezultate tih istraživanja publikovaće na nemačkom jeziku. Ulica sa portikom – kako sapoštava Vasić – ima orijentaciju koja je »280 prema istoku«, što znači da je bila paralelna sa kardom. Ovaj podatak navodi na razmišljanje da je Viminacijum izgradjen sa ulicama koje se seku pod pravim uglom, odnosno po tzv. Hipodamovom sistemu.
Iz tih vremena ostalo je u Novinama Serbskim zabeleženo da je u posetu Viminacijumu došla kraljica Draga sa svitom. Miloje Vasić, nemački djak i svetsko ime arheologije, tada iskopava jednu ulicu sa stubovima i, kraljici u čast, naziva je Ulicom kraljice Drage. Novine beleže taj dogadjaj, posebno ističući da kraljica daruje 100 dukata, kojima Vasić nastavlja dalje arheološke radove na Viminacijumu.

Velika zaštitna arheološka istraživanja

 

I od tada će proći gotovo tri četvrtine veka, da bi, sedamdesetih godina, Arheološki institut pokrenuo velika zaštitna arheološka istraživanja Viminacijuma, pod rukovodstvom Ljubice Zotović. Ljubica Zotović, u periodu od 1972. do 1975. godine, započinje projekat sa Vladislavom Popovićem i Vladimirom Kondićem, a od 1976. pa do 1997. godine samostalno rukovodi zaštitnim arheološkim istraživanjima na Viminacijumu. Ova istraživanja podariće nam mnoge izuzetne nalaze.
Od 1977. do 1997. godine istražuju se nekropole, koje se prostiru južno i zapadno od grada Viminacijuma, a od 2000. godine i nekropole koje se prostiru istočno od vojnog logora. Otkriveno je preko 13.500 grobova spaljenih i inhumiranih pokojnika, sa raznovrsnim prilozima. Nadgrobne ploče i sarkofazi su često ukrašeni reljefnim predstavama scena iz mitologije ili svakodnevnog života. Nadjene su i brojne zidane grobne konstrukcije. Posebno se izdvajaju fresko-grobnice iz IV veka. Freska sa predstavom mlade žene, po umetničkoj vrednosti, predstavlja vrhunski domet kasnoantičkog slikarstva. Istražen je i deo nekropole iz vremena seobe naroda.
Važno je istaći da se od svih legijskih logora na teritoriji nekadašnjeg Rimskog carstva, od Velike Britanije do Iraka, danas samo dva nalaze na nenaseljenim prostorima. Pored Viminacijuma, to je legijski logor Karnuntum (Carnuntum) kraj Petronela, nedaleko od Beča. Medjutim, ovaj logor je istražen pre više od jednog veka, načinom i metodama primerenim tom vremenu.
Viminacijum tako ostaje jedini rimski vojni logor koji bi, uz primenu modernih metoda, osim izuzetno bogatih nalaza, mogao pružiti dragocene podatke za razjašnjenje mnogih pitanja rimskog državnog ustrojstva, kao i za proveru mnogih do sada postavljenih teorija. Istraživačima Viminacijuma se pruža izuzetna prilika da upotpune ne samo sliku o Viminacijumu, već i o svim aspektima antičke istorije i kulture u rimskim provincijama.

Legijski logor u Viminacijumu nalazi se danas u sloju oranice, tako da je bogatstvo Viminacijuma lako dostupno istraživačima, ali, nažalost, i pljačkašima. Teško je priznati da su, zahvaljujući pljačkašima, u svetu poznatiji luksuzni nalazi iz Viminacijuma nego naučni rezultati dobijeni dugogodišnjim iskopavanjima. Nažalost, čak ni materijal, dobijen dugotrajnim i mukotrpnim iskopavanjima, smešten u Narodnom muzeju u Požarevcu nije sasvim siguran. Preko 40. 000 predmeta, od toga preko 700 izradjenih od zlata i srebra, koji se čuvaju u depoima Muzeja, pravi su magnet za pljačkaše. Medju njima se nalaze mnogi predmeti koji predstavljaju evropske i svetske raritete od neprocenjive vrednosti.

Viminacijum – izuzetan lokalitet

 

Današnja razmišljanja o budućem izgledu ovog arheološkog lokaliteta zasnivaju se na značaju Viminacijuma kao glavnog grada rimske provincije Gornje Mezije, koja je u antičko vreme zauzimala teritoriju približno veličine današnje Srbije, kao i na činjenici da se grad nalazi u sloju oranice, što omogućava izuzetnu slobodu istraživanja.
Oslanjajući se na pomenuti rad uvaženih prethodnika koji su pružili osnovu današnjim istraživanjima, želja nam je da, ne samo stručnjacima, nego i svim ljubiteljima starina, predstavimo kulturnu ostavštinu Viminacijuma, predočimo dokaze da su nekada stanovnici ovih prostora bili u središtu svetskih zbivanja, a mnogi imperatori, prolazeći ovim prostorom, uočavali njegovu izuzetnu važnost i gradu darivali značajne gradjevine.
Sondažna i probna istraživanja na gradskom tkivu i na legijskom logoru pokazala su očuvanost bedema, ulica, trgova, hramova i amfiteatara u visini od nekoliko metara i, onog trenutka kada budu očišćeni od vekovnih naslaga šuta i zemlje, Viminacijum će biti predstavljen svetu u punom sjaju.

Viminacijum – turistička atrakcija

 

Opljačkan i uništen sredinom V veka, Viminacijum je ostao zaboravljen pod zemljom kao Pompeji, koji su 79. godine nestali pod naletom lave iz Vezuva. Ta analogija, ali i činjenica da ostaci rimskog grada i vojnog logora predstavljaju svetski dragulj, razlog su što je Viminacijum dobio naziv balkanski Pompeji.
Svi nekadašnji legijski logori i rimski gradovi danas se nalaze ispod savremenih aglomeracija: Londinium se nalazi ispod današnjeg Londona, Novaesium ispod Nojsa, Castra Regina ispod Regensburga, Mogontiacum ispod Majnca, Mediolanum ispod Milana, Emona ispod Ljubljane, Aquincum ispod Budimpešte, Singidunum ispod Beograda, što otežava istraživanja. Ono što Viminacijum izdvaja od drugih arheoloških lokaliteta i daje mu posebnu važnost, jeste izuzetno bogatstvo koje se krije već u površinskom, oraničnom sloju. Zahvaljujući tome, u poslednjih 25 godina istraženo je preko 13. 500 grobova i u depoe Muzeja smešteno više od 32. 000 predmeta.
Medjutim, pogled na Viminacijum, uprkos tome što predstavlja izuzetan, u svetskim razmerama neponovljiv lokalitet, ne može a da nas ne podseti na žalosnu istinu da bogatstvo, čija se vrednost ne može ni približno proceniti, odlazi i obogaćuje muzeje drugih zemalja i privatne zbirke.

Zajedničkim naporima opštine Požarevac i Republike Srbije, uz pomoć privrede, ali i saradnjom sa kolegama iz inostranstva, Viminacijum može postati značajan turistički lokalitet i značajan izvor prihoda za ceo kraj.
Viminacijum se danas nalazi na prostoru napredovanja površinskog kopa »Drmno«. Imajući u vidu važnost energenata za razvoj zemlje, traže se rešenja da prostor Viminacijuma ipak bude sačuvan u što većem obimu i, kao izuzetno dragoceno svedočanstvo, ostavljen budućim pokoljenjima. Projekcijom površinskog kopa »Drmno« do 2040. godine neće biti ugrožena zona rimskog grada i vojnog logora. Medjutim, Viminacijum se prostire na preko 450 hektara površine, i gradski areali su neposredno ugroženi napredovanjem kopa. Na tom prostoru nalaze se izuzetni objekti kao što su akvadukt u dužini od blizu 10 km, kasnoantičke bazilike, poljoprivredna imanja rimskih vojnika-veterana, vile rustike, rimski putevi koji su povezivali Viminacijum sa susednim gradovima. Neki od ovih objekata su detektovani metodama daljinske detekcije i analizama aviosnimaka, georadarskim i magnetometrijskim istraživanjima, a pojedini su i arheološki istraženi. Deo akvadukta, delimično arheološki istražen, morao je da bude premešten, jer se nalazio na frontu prostiranja površinskog kopa »Drmno«. Radom bagera uništeni su delovi akvadukta, što je zahtevalo njegovo hitno spašavanje. Izmešteni deo postavljen je na mesto ranije uništenog dela akvadukta, čiji se prvobitni pravac prostiranja mogao utvrditi. Ovaj objekat predstavlja svetsku atrakciju i zahteva hitnu konzervaciju, pokrivanje i prezentaciju. Zbog nedostatka sredstava ozbiljno je ugrožen i istraženi deo akvadukta. U narednom periodu su na udaru napredovanja kopa i drugi važni rimski objekti. Neposredno pred linijom kopa nalazi se veoma važna rimska bazilika iz IV veka, koja se hitnim izmeštanjem, konzervacijom i prezentacijom mora sačuvati.
Po Zakonu o kulturnim dobrima Republike Srbije, investitor, u ovom slučaju Elektoprivreda Srbije – Javno preduzeće površinski kopovi »Kostolac«, jeste dužan da na ugroženim prostorima arheološkog nalazišta omogući prethodna arheološka ispitivanja i istraživanja, premeštanje objekata, konzervaciju, restauraciju, prezentaciju i publikovanje.
Imajući u vidu izuzetnost arheološkog nalazišta Viminacijum, jasno je da istraživanja prevazilaze ograničene finansijske mogućnosti JPPK »Kostolac«. Teškoća u finansiranju arheoloških istraživanja leži i u činjenici da Elektroprivreda Srbije nije odredila namenska sredstva za Viminacijum. Neophodno je da Elektroprivreda Srbije i Ministarstvo energetike, kao resorno ministarstvo, obezbede posebna namenska sredstva za arheološka ispitivanja, što je i njihova zakonska obaveza. Projekat Viminacijum, pod rukovodstvom Arheološkog instituta Srpske akademije nauka, bio bi ostvaren u saradnji sa Republičkim zavodom za zaštitu spomenika kulture.
Treba podsetiti da je Viminacijum stavljen pod zaštitu države još 1949. godine, kao spomenik kulture – arheološko nalazište. Godine 1979, Skupština Srbije proglasila je Viminacijum izuzetnim kulturnim dobrom (Sl. gl. SRS 14-79).

Primena novih metoda istraživanja

 

Arheološka istraživanja imaju dve bitne karakteristike:

a) to su skupa i vremenski dugotrajna istraživanja
b) rezultati istraživanja su veoma atraktivni i, samim tim, profitabilni.

Arheologija jeste skupa nauka, ali metode drugih naučnih oblasti, koje arheologija koristi, sve više napreduju. Primenom savremenih metoda prirodnih nauka, arheološka istraživanja postaju brža, efikasnija i jeftinija. Kako bi rad na velikom projektu, kao što je Viminacijum, mogao uspešno da se sprovede, prethodno se mora u potpunosti osmisliti po odredjenim pravilima, što, svakako, podrazumeva multidisciplinarnu koncepciju. Jedan od pionira dobro osmišljenog arheološkog projekta bio je Robert J. Braidwood sa Čikaškog univerziteta, koji je je 40-tih i 50-tih godina 20. veka istraživao lokalitete u iračkom delu Kurdistana. Rukovodeći projektom, on je još tada oformio multidisciplinarni tim za istraživanja razvoja i porekla agrikulturnih zajednica na Bliskom istoku.
Ključni elementi utemeljenja rada na velikom projektu i modernog načina istraživanja arheološkog lokaliteta jesu, najpre, pažljivo definisanje objekta istraživanja – projekat treba da da tačne odgovore na pojedina pitanja iz istorijske prošlosti. Važan elemenat je i novi uvid koji proizilazi iz ekološkog pristupa. Na trećem mestu se nalazi realizacija novih tehnika i tehnologija, koju, kao i brižljiva proveravanja iskopanog materijala, iziskuju intezivna istraživanja lokaliteta.
U istraživanju Viminacijuma primenjuju se, osim arheoloških metoda istraživanja, više različitih metoda drugih, pre svega prirodnih nauka: daljinska detekcija, geofizičke metode (georadar, magnetizam, geoelektrika, seizmika). Kao poseban vid najsavremenijih metoda, pri iščitavanju i analizi georadarskih signala, koriste se metode veštačke inteligencije i prognostike – u cilju definisanja prostora i dobijanja trodimenzionalnih modela. Analizama stereo parova aerosnimaka šireg prostora, utvrdjuju se objekti na generalnom nivou, a zatim se, primenom metoda geofizike, preciznije definišu. Za utvrdjivanje preciznog položaja objekata u prostoru, kao i za utvrdjivanje svih arheološki istraženih artefakata, koristi se satelitska navigacija GPS (General Positioning System), subcentimetarske tačnosti. Za snimanje otkrivenih objekata i njihovo medjusobno povezivanje koristi se i veoma precizna optička totalna stanica.

Daljinska detekcija

 

Početni uslov za rad na Projektu bila je primena daljinske detekcije. Prvi put je kod nas na jednom arheološkom lokalitetu izvršena stereoskopska analiza aerosnimaka u krupnoj razmeri.
Savremena arheološka istraživanja danas su nezamisliva bez primene daljinske detekcije. Prva arheološka aeroprospekcija izvedena je 1913. godine, kada je iz balona izvršeno snimanje Ostije, luke iz rimskog perioda nadomak Rima. Tada je ser Henry Wellcome napravio prve aerosnimke ovog lokaliteta. U odnosu na te pionirske korake, danas postoje čitave institucije, kao što je Nacionalna biblioteka za aerosnimke u Engleskoj koja, počev od 1906. godine do današnjeg dana, čuva preko 750. 000 kosih aerosnimaka i preko 3. 000. 000 vertikalnih aerosnimaka iz perioda od 1940. do 1979. godine. Pored kompleksnog izučavanja prirodnih uslova, ovom metodom se obavlja prepoznavanje arheoloških ostataka na površini terena, uočavaju odrazi pokrivenih objekata u reljefu, rekonstruišu dogadjaji koji su doveli do pokrivanja i izradjuju precizni planovi otvorenih i očišćenih nalazišta. Rezultati dobijeni daljinskom detekcijom često se kombinuju sa georadarskim i magnetometrijskim istraživanjima, što je slučaj i u istraživanjima Viminacijuma.
Poznato je da postoje dva tipa aerosnimaka: kosi i vertikalni snimci. Svaki od njih ima i prednosti i mane, ali oba, u preklopivim stereoskopskim parovima, mogu biti korišćena za dobijanje trodimenzinalnog modela. Primena računara u iščitavanju aerosnimaka dala je novu dimenziju ovoj oblasti. Aerosnimci u arheologiji su danas osnova za kompjutersku rektifikaciju, odnosno za finije detektovanje arheoloških objekata.
Primena metoda daljinske detekcije u arheologiji, posebno na Viminacijumu, podrazumeva primenu različitih vrsta snimaka za prikupljanje podataka o arheološkim objektima ili za izradu preciznih osnova već istraženih nalazišta. Zavisno od senzora kojim se teren snima, u upotrebi mogu biti različite vrste snimaka. U standardnoj upotrebi su crno-beli, kolor i infracrveni kolor snimci koji se, po pravilu, daju u stereotehnici. Multispektralni skenerski snimci, infracrveni skenerski i radarski snimci dobijaju sve značajnije mesto u arheološkim istraživanjima. Izbor vrste snimka, kao izvora podataka, zavisi od namene, potrebe, zahteva istraživanja i, naravno, materijalnih mogućnosti.
Bitno svojstvo snimaka je mogućnost sagledavanja celine. Značaj sagledavanja celine jeste prikupljanje kvalitativno i kvantitativno novih podataka o terenu. Nov kvalitet omogućava analiza podataka nevidljivih delova spektra elektromagnetne energije. To pružaju multispektralna skenerska, infracrvena termalna i radarska snimanja. Na tim snimcima mogu se utvrditi i pojedina svojstva terena, nedostupna neposrednom terenskom osmatranju, posebno delova terena pokrivenih metarski do dekametarski debelim naslagama naknadno donetog materijala.
Prevodjenjem snimka u digitalnu formu, ili njegovom izradom u takvom formatu, otvaraju se nove mogućnosti daljinske detekcije. Tako pohranjen snimak se lako i brzo prevodi u ortogonalnu projekciju, što obezbedjuje izvanredno preciznu topografsku podlogu za lociranje podataka, sa tačnošću instrumentalnog kartiranja. Osim toga, digitalna forma snimaka omogućava njihovo procesiranje, primenom odgovarajućih programa. Procesiranje snimaka, kao postupak prikupljanja informacija, postao je standardan postupak kod višekanalnih multispektralnih snimaka.
Iako korišćenje snimaka u arheološkim istraživanjima traje skoro čitav vek, iskustva u našoj zemlji su izuzetno skromna. Sa žaljenjem se može reći da ne postoji arheološki lokalitet za koji je uradjena stereoskopska analiza aerosnimaka u krupnoj razmeri, analiza infracrvenih, termalnih ili radarskih snimaka. Ni za jedan lokalitet do sada nije uradjeno procesiranje satelitskih snimaka visoke rezolucije u krupnoj razmeri.
Otkrivanje odraza arheoloških objekata u reljefu terena, danas pokrivenih naslagama različitog materijala, uspešno se obavlja stereoskopskom analizom aerosnimaka. Snimci načinjeni pri niskom položaju Sunca, rano izjutra ili kasno popodne, istaći će senke starih kanala ili odlagališta materijala, iskopanog pri izgradnji nekadašnjih objekata. Razlike u rastresitosti tla se manifestuju i promenom vlažnosti, koja se lako identifikuje na snimcima. Ove razlike otkrivaju stare arheološke strukture i tragove ljudske aktivnosti na tlu nekadašnjeg reljefa. Odrazi u reljefu i fine izmene tla su inače, pri neposrednim terenskim opažanjima, praktično nevidljivi fenomeni.
Savremeni vegetacioni pokrivač verno odražava izmene tla. Promene u gustini, visini i boji vegetacije, kako stihijske, tako i one koje kontroliše čovek, mogu ukazati na postojanje različitih struktura, kao što su rovovi, zatrpani ostaci zidova, kanali i sl. Ovakvi fenomeni ponavljaće se iz godine u godinu, čak i kada arheološki ostaci leže znatno dublje od savremenog pedološkog sloja. Stoga je posebno korisna analiza snimaka klasičnih aero-stereo fotografija, infracrvenih ili radarskih snimaka, načinjenih u različitim periodima.
Bitnu karakteristiku odraza arheoloških objekata, bilo u tonu ili u boji tla, bilo u vegetaciji ili u reljefu, čini oblik. Arheološke strukture su redovno pravilnih geometrijskih oblika. Geometrijski oblik potvrdiće tonske razlike tla, razlike u vegetaciji, kao i razlike u mikroreljefu terena. Oblici reljefa, nastali kao rezultat rada egzogenih geomorfoloških procesa, nikada ne pokazuju ovakve pravilnosti.
U cilju kvalitetne prospekcije, uradjena je detaljna stereoskopska analiza aerosnimaka. Analizirani su aerosnimci dve generacije, u tri različite razmere. Stariji snimci načinjeni su 1979. godine u razmeri 1:7.500. Analiza je obavljena na fotogramima. Druga generacija snimaka, iz 1996. godine, uradjena je u razmeri 1:26.000, a analiza je izvršena na kontakt kopijama i njihovim uvećanjima u razmeri 1:10.000. Obe generacije su crno-beli panhromatski snimci. Arheološki podaci su prikupljani primenom standardnih kriterijuma. Rezultati analize obeju generacija i sve tri razmere snimaka iscrtani su na posebnim oleatama, položenim preko snimaka.
Prilikom analize snimaka koji su načinjeni 1979. i 1996. godine, uočavaju se odredjene sličnosti, ali i razlike. Razlike se ogledaju u tome da snimci iz 1979. godine pripadaju periodu pre komasacije parcela, koja je na ovom području spovedena 1981. godine. Naravno, na razlike utiču i uslovi snimanja, kao što su doba dana i godine, sušnost vegetacije, kulture zasejane na tom području u datom trenutku. Na snimcima iz 1979. godine, pod uticajem nekog od ovih faktora, vide se objekti koji ne postoje na snimcima iz 1996. godine. Na primer, vidljivi su objekti koji se nalaze ispred bedema rimskog grada Viminacijuma. Oni, po svoj prilici, predstavljaju kružne kule predgradja Viminacijuma, što je za arheologe veoma važno otkriće (na oleati objekat 1).
Kakva nam nova saznanja, značajna za arheološka istraživanja, daje uporedna analiza ovih snimaka? Analiza aerosnimaka Viminacijuma pokazala je izuzetan broj nalaza, od kojih su neki, arheološkim iskopavanjima, i potvrdjeni. Pojedini od njih su potvrdjeni geofizičkim metodama – primenom geoelektrike i georadara.
Neposredno uz staro korito Mlave, nalazi se arheološki objekat koji upućuje na postojanje antičke luke. Detektovan je zid, verovatno deo nekadašnje klauzure (clausurae) koja je spajala samu luku sa gradom. Dužina zida je oko 70 metara i pretpostavlja se da je iznosila još toliko (na oleati objekat 2).
Gabarit rimskog grada i vojnog logora Viminacijuma je približno utvrdjen. Dimenzije najužeg urbanog dela su oko 1, 5 km x 0, 85 km, odnosno, nešto preko 125 hektara. Medjutim, teritorija grada Viminacijuma, sa nekropolama i predgradjima, zauzimala je znatno veći prostor i iznosila je oko 450 hektara. Pažljivom analizom aerosnimaka, potvrdjeni su bedemi rimskog grada. Rezultati ove analize potvrdjeni su i georadarskim snimcima (na oleati objekat 3). Debljina severnog bedema tačno je utvrdjena georadarom (georadarski snimak severnog bedema grada).
Pod pravim uglom u odnosu na južni bedem grada, poredjan je niz kružnih objekata, čija funkcija nije utvrdjena. Moguće je da su u pitanju hramovi ili objekti vezani za carsku palatu, koja je svakako postojala na teritoriji grada Viminacijuma. Ova pretpostavka počiva na činjenici da nije bilo značajnijeg rimskog imperatora koji nije posetio Viminacijum, a neki su u njemu i duže boravili, ili ga posećivali u više navrata (na oleati objekat 4). Objekat, detektovan severno od kružnih objekata, bi mogao da bude hram (na oleati objekat 5). Istočno od pretpostavljenog hrama, nalazi se objekat koji ukazuje na postojanje gradske komunikacije (na oleati objekat 6). Ova komunikacija se nastavlja na gradsko kupatilo (termae) (na oleati objekat 7). Severoistočno od gradskih termi nalazi se amfiteatar (amphitheatrum). Amfiteatar je približno kružne osnove, dimenzija oko 100 metara. Interesantno je da amfiteatar koristi severni gradski bedem kao jednu od svojih strana (na oleati objekat 8, kao i georadarski snimak).
Vojni logor (castrum), u kome je bila smeštena rimska legija VII Claudia pia fidelis, je jedan od objekata detektovanih primenom, kombinovanjem i analizom aerosnimaka, metodom geoelektrike, kao i georadarom (na oleati objekat 9). Utvrdjeno je da su dimenzije vojnog logora 430 x 337 metara, odnosno površine oko 16 hektara. U centralnom prostoru vojnog logora jasno se izdvaja objekat kvadratne osnove. Reč je, svakako, o mestu gde je bio smešten glavnokomandujući vojnog logora (pretorium) (na oleati objekat 10). Detektovana je i istočna kapija vojnog logora (na oleati objekat 11).
Analiza aerosnimaka ukazala je na jednu izuzetnu mogućnost za sagledavanje istorijske slike Viminacijuma, koja je izazivala nedoumice proučavalaca. Naime, ne isključuje se mogućnost da je logor (castrum), u vreme nastanka u I veku, bio dvostruko veći, odnosno da je imao dimenzije oko 1000 x 430 metara, ili oko 43 hektara, i da u njemu nije bila smeštena samo jedna, već dve legije: IIII Flavia felix i VII Claudia pia fidelis . Na tu pretpostavku upućuju neke interesantne činjenice: južni bedem vojnog logora nadovezuje se na južni bedem grada Viminacijuma. Na snimcima se jasno vidi da su bedemi postavljeni u kontinuitetu, što je veoma indikativno, ako se ima u vidu činjenica da severni bedem grada i gradska struktura u tom delu negira (naravno ukoliko je postojao na tom mestu) severni bedem kastruma. Osnovno pitanje glasi – kako to da se južni bedem grada tako jasno detektuje i pokazuje kontinuitet u odnosu na južni bedem kastruma. Odgovor koji se nameće jeste da je imao neku funkciju. Pažljivom analizom aerosnimaka je uočeno da se na tom mestu nalazi objekat koji je postavljen neposredno uz južni gradski bedem. Objekat je pravougaone osnove sa zaobljenim stranama. Pretpostavka je da se na tom mestu, još od ranog perioda formiranja grada, najverovatnije već od druge polovine I veka, nalazio hipodrom (na oleati objekat 12). Naime, ukoliko je tačno da su u logoru bile smeštene dve pomenute legije, one su mogle da budu zajedno samo do Domicijanovog edikta iz 86. godine, kojim se zabranjuje stacioniranje dve legije u jednom logoru. Posle 86. godine u logoru je ostala samo legija VII Claudia pia fidelis i više nije bilo potrebe za tako velikim prostorom, pa je logor (castrum) skraćivanjem dobio dimenzije od 430 x 377 metara. Deo južnog bedema logora iskorišćen je kao jedna od strana novonastalog hipodroma.
U vezi sa tim mogu da budu i kružni objekti, postavljeni upravno u odnosu na južni bedem grada, koji nagoveštavaju postojanje komunikacije, ali i mogućnost postojanja carske palate, narocito imajući u vidu značaj koji je Viminacijum imao za rimsko carstvo.
U pravcu istoka, u produžetku istočne kapije vojnog logora (koja je registrovana georadarom – slika), detektovano je više objekata, grupisanih u dve celine. Prva, u vezi sa komunikacijama koje su vodile do susednog vojnog logora Lederate (na oleati objekat 13), i druga, koja se odnosi na vodosnabdevanje grada i vojnog logora (na oleati objekti 14, 15, 16, 17, kao i slike akvadukta – georadarska i arheološka slika).
Objekat obeležen brojem 18 ima formu tumula, ali njegova funkcija nije do kraja jasna. Definisanje objekata pod brojem 19, 20 i 21 takodje zahteva arheološka iskopavanja i naknadnu interpretaciju.
Treba pomenuti i objekat koji je otkriven georadarom, a kasnije arheološki istražen. Radi se o kasnoantičkoj bazilici iz perioda IV veka (georadarska slika objekata i slika bazilike posle arheoloških istraživanja).
Primenom daljinske detekcije na istraživanje rimskog grada i vojnog logora Viminacijuma, registrovano je preko 20 izuzetno važnih, krupnih objekata kao što su: akvadukt, mauzolej, amfiteatar, severna kapija vojnog logora, tzv. Porta pretorija i terme.
Stereoskopska analiza lokaliteta biće upotpunjena u narednom periodu i infracrvenim snimcima. Nesumnjivo je da će prečišćeni satelitski snimci dati dragocene informacije o ovom izuzetnom lokalitetu.

Geoelektrično skeniranja tla

 

Kao inicijalna geofizička metoda, primenjena je geoelektrika, odnosno geoelektrično skeniranja tla. Izvršena su geofizička ispitivanja metodom geoelektričnog skeniranja na pet profila, po zadatoj geometriji na terenu. Cilj merenja je da se na prostoru rimskog vojnog logora – kastruma, ispod površine terena, utvrdi prostorni položaj ostataka bedema. Skeniranje je izvedeno na severnom, istočnom, zapadnom i južnom delu kastruma, tako što su geofizički profili postavljeni upravno u odnosu na pretpostavljene položaje nekadašnjih bedema. Na južnom delu kastruma izvedeno je geoelektrično skeniranje, upravno u odnosu na pretpostavljeni položaj rova (slike). Na prostoru legijskog vojnog logora izvršeno je geoelektrično skeniranje terena na pet profila, pojedinačne dužine od 50 metara, sa pedeset jednom elektrodom na deset dubinskih nivoa. Minimalno rastojanje izmedju elektroda iznosilo je 1 m. U procesu interpretacije na bazi snimljenih (relativnih) kota elektroda, korišćena je topografska korekcija.

GEOELEKTRIČNI PROFIL I – ISTOČNI BEDEM KASTRUMA
Na profilu 1, na rastojanju od 15 do 22 m, na dubini do 5. 5 m, nalazi se anomalijska zona sa specifičnom električnom otpornošću većom od 250 Ohmm (tamnocrvena – tamnoljubičasta boja na finalnoj sekciji). Ova anomalijska zona ima oštru granicu prema okolnim geoelektričnim sredinama sa tendencijom horizontalnog pružanja, tako da predstavlja ˝upad˝ u prirodno uslojene sedimente kvartara. Stoga anomalijska zona može ukazivati na prisustvo temelja bedema kastruma. Abs. greška je 1, 2 %, što ukazuje na kvalitetna merenja i dobar 2D model terena.

GEOELEKTRIČNI PROFIL II – ZAPADNI BEDEM KASTRUMA
Na profilu 2, na rastojanju od 9, 5 do 12, 5 m, neposredno ispod površine terena i na dubini do 2 m, nalazi se anomalijska zona sa otpornošću preko 250 Ohmm (crvene do tamnoljubičaste boje na finalnoj sekciji). Zbog relativno malih dimenzija ove anomalijske zone, povećane SEO, postavlja se pitanje da li ona možda ukazuje na temelj ili deo temelja bedema, preostalog nakon rušenja. Abs. greška je 3, 1 %, što je posledica većeg odstupanja pojedinih mernih tačaka u okviru istog dubinskog nivoa.

GEOELEKTRIČNI PROFIL 3 – SEVERNI BEDEM KASTRUMA
Na profilu 3 uočava se široka anomalijska zona, koja se proteže od 16 do 32 metra, sa otpornostima preko 250 Ohmm (žuta do tamnoljubičasta boja na finalnoj sekciji). Ona sigurno pokriva lokaciju temelja bedema, ali nije jasno zašto je tako široka. Dubina zaleganja date zone se kreće od 2 do 3 metra.
To upućuje na pretpostavku o mogućem rušenju bedema i rasipanju materijala od koga je sačinjen (prema spoljnoj strani kastruma). Time se objašnjava moguće poreklo široke geofizičke anomalijske zone. Na osnovu toga, kao i izražene depresije u donjim slojevima sedimenata, može se pretpostaviti da je temelj bedema bio od 26 do 32 metra, sa dubinom fundiranja do 2 metra.

GEOELEKTRIČNI PROFIL 4 – JUŽNI BEDEM KASTRUMA
Na profilu 4 uočena je, na rastojanju od 15 do 23 m i dubini do 3. 5 – 4 m, anomalijska zona sa otpornošću od 86 do 200 Ohmm (žuta boja do tamnoljubičaste na finalnoj sekciji). Ta zona verovatno označava prisustvo temelja bedema. Na profilu se uočava i zona slične električne otpornosti, horizontalnog pružanja od 30 metra do kraja profila, dubine zaleganja do 2 metra, što, najverovatnije, predstavlja ostatke neke gradjevine unutar logora.

GEOELEKTRIČNI PROFIL 5 – JUŽNI BEDEM KASTRUMA, rov (fossa)
Na profilu 5 se uočava anomalijska zona bedema od 42 do 48 metara, neposredno ispod površine terena, sa otpornostima preko 200 Ohmm (crvena do tamnoljubičaste boje na finalnoj sekciji). Na dubini od 4 metra, uočeno je konusno spuštanje struktura geoloških slojeva od 18 do 32 metra. Ovakva gradja može odgovarati izgledu rova (fossa), odnosno fortifikacionom rovu izgradjenom oko bedema kastruma.
Na sva četiri profila skeniranja, uočene su strukture temelja, odnosno bedema rimskog vojnog logora – kastruma, koje su indicirane SEO 250 Ohmm do 1000 Ohmm, što odgovara kamenitim materijalima, za razliku od okolne sredine sa prosečno niskim otpornostima, 20 – 80 Ohmm.
Prostor legijskog vojnog logora i položaj severnog, južnog, zapadnog i istočnog bedema su po prvi put tačno utvrdjeni. Utvrdjene su i tačne dimenzije kastruma u kome je bila smeštena rimska legija VII Klaudia pia fidelis (legio VII Claudia pia fidelis).

Istraživanja georadarom i magnetizmom

 

Uspeh arheoloških istraživanja na terenu najvećim delom zavisi od iskopavanja, stoga je razmatranje rasporeda objekata ispod zemlje od presudnog značaja. Informacije o rasporedu objekata dobijaju se iz rezultata istražnih jama ili rovova. Ipak, postoji mogućnost da istražna jama ne obuhvati neka od značajnih područja na istraživanom lokalitetu. Posedovanje informacija o podzemlju, pre početka arheoloških iskopavanja, može biti od najvećeg značaja za arheologe. GPR (Ground Penetrating Radar), odnosno, georadar – jedna je od metoda pomoću koje se ovi podaci mogu dobiti. Za arheologe predstavlja teškoću razumevanje i analiza podataka dobijenih ovom metodom. Kako bi se ovakva istraživanja uspešno izvela, neophodan je multidisciplinarni pristup, što znači da u istraživanju, pored arheologa, učestvuju geofizičari i matematičari, a po potrebi, i stručnjaci drugih specijalnosti.
Georadarska metoda se temelji na postojanju razlike u dielektričnim svojstvima materijala koji se nalaze u potpovršini tla. Ako je razlika u tim svojstvima veća na georadarskom snimku, registruje se veća vrednost amplituda signala na graničnim površinama. Primenom ove metode moguće je detektovati objekte koji su sastavljeni od materijala čija se vrednost dielektrične propustljivosti razlikuje od okolnog glinovitog tla. U ovom slučaju, to bi značilo da se dobro uočavaju objekti izgradjeni od kamena, dok objekti izgradjeni od opeke i drugih materijala, dielektrične propustljivosti bliske okolnom tlu, ne mogu biti jasno izdvojeni. Ispitivanja su izvršena georadarskim sistemom RAMAC/GPR CU II švedske kompanije Malá Geoscience. RAMAC/GPR CU II je savremeni sistem veoma visoke rezolucije i visokog kvaliteta georadarskih snimaka, kod koga se mereni podaci snimaju u sirovom stanju, što omogućava da se, po obavljenom snimanju, primeni veliki broj dostupnih programa za obradu georadarskih podataka i izvrši čitav niz filtracionih postupaka, kako bi se iz registrovanog materijala dobile informacije najvećeg mogućeg kvaliteta. Prilikom snimanja rimskog amfiteatra tokom zimskih meseci, teren je bio u potpunosti prekriven snežnim pokrivačem, što je omogućilo maksimalno smanjenje smetnji pri snimanju, odnosno znatno poboljšanje odnosa signal – šum. Da bi se omogućilo generisanje 3D modela, što znatno unapredjuje dalju interpretaciju i prezentovanje dobijenih rezultata, merenja su vršena postavljanjem više paralelnih profila
Podaci su obradjeni korišćenjem programskog paketa “ReflexW”, koji omogućava digitalno filtriranje (FIR, IIR, prostorno filtriranje, migraciju, dekonvoluciju, sumiranje, filtriranje u frekventnom domenu), kao i različito prikazivanje georadarskih snimaka radi isticanja bitnih informacija. Dobijeni georadarski profili zatim su konvertovani u ASCII format, da bi se omogućilo njihovo korišćenje u programskom paketu MATLAB. Programski paket MATLAB služi za matematičko modeliranje i, u ovom slučaju, korišćen je za izradu 3D modela. 3D model se dobija unosom paralelnih georadarskih profila u ASCII formatu, iz kojih program sačinjava trodimenzionalnu matricu, tj. matricu kod koje svakoj tački odgovara vrednost dubine, rastojanje od nulte tačke profila, broj profila i apsolutna vrednost merene amplitude signala.
Prostor je obeležen i istražuje se u kvadratima od 20 x 20 metara. Koriste se dve metode i dva uredjaja: georadar i magnetometar, odnosno gradiometar. Svi kvadrati se istovremeno istražuju korišćenjem oba uredjaja, a zatim se rezultati kombinuju i preklapaju. Osim generalnog gabarita rimskog grada i vojnog logora, detektovani su i pojedini objekti u njima: amfiteatar, urbane gradske strukture – insulae, severna kapija – porta praetoria, istočna kapija – porta principalis sinistra, kupatilo – termae, mauzolej – mausoleum, hipodrom, sedište glavnokomandujućeg vojnog logora – principia, kao i akvadukt – aquaductus u dužini od oko 1, 5 km. Predvidjeno je da se prostor rimskog grada i vojnog logora istraži metodama geofizike za oko 2, 5 godine. Za to vreme se rezultati, dobijeni geofizičkim metodama, proveravaju arheološkim iskopavanjima.
Istraženi su severna kapija vojnog logora – Porta praetoria i gradske carske terme – kupatila, mauzolej i akvadukt. Namera je da se istraže i georadarski utvrdjeni prostori luke (portus) i dela gradske urbane četvrti (insulae).
Pre iskopavanja, za 3 do 4 godine, očekuje se izrada kompletnog sadržaja pojedinih delova legijskog logora u 3D verziji, što će omogućiti brzo istraživanje odredjenih arheoloških kompleksa vojnog logora i njihovu javnu prezentaciju.

Pravilan odabir frekvencije georadarske antene i vremenskog opsega merenja, jeste osnov dobrih georadarskih merenja. Takodje, treba izmeriti elevaciju terena, kako bi se omogućilo generisanje 3D modela iz podataka georadarskih merenja. Uz pomoć odgovarajućih kompjuterskih programa, vrši se 3D vizuelizacija koja, pored dobijenih georadarskih profila koji predstavljaju vertikalne preseke potpovršine zemlje, omogućava i dobijanje 3D modela potpovršine odredjenih objekata, kao i horizontalne preseke na željenim dubinskim nivoima.
Korišćene su antene različitih frekvencija – 250 MHz, 500 MHz i 800 MHz. U zavisnosti od upotrebljene antene i postizanja željenog dubinskog zahvata, korišćen je različit vremenski opseg snimanja. Merenje je vršeno u vremenskom modu, što znači da su podaci registrovani u odredjenim pravilnim vremenskim intervalima, a predjeno rastojanje markirano je ručno, praćenjem mernih traka, postavljenih duž profila. Po potrebi, korišćena su merna kolica sa automatskim merenjem, kao i merni točak koji omogućava automatsko merenje predjenog rastojanja. Na delovima terena, koji nisu u dovoljnoj meri pripremljeni za georadarska ispitivanja, koristi se specijalna podloga od tkanih plastičnih niti, što omogućava maksimalno smanjenje smetnji pri snimanju, odnosno znatno poboljšava odnos signal – šum.

Merenja na područjima pretpostavljenih pozicija bedema grada

Kako bi se potvrdile pretpostavke o prostornom položaju grada i poziciji spoljnih bedema, najpre se pristupilo merenju. Merenja su usledila kao logičan nastavak izvršenih geoelektričnih ispitivanja, koja su, nešto ranije, izvršili stručnjaci Instituta za vodosnabdevanje “Jaroslav Černi”. Izvršeno je merenje na velikom broju profila, postavljenih upravno na pretpostavljeni pravac pružanja južnog, zapadnog i severnog bedema. Merenja su vršena antenama frekvencije 250, 500 i 800 MHz.

Merenja na području pretpostavljenog položaja kapije na severnom bedemu grada

Na ovom prostoru su vršena merenja antenama različitih frekvencija u više navrata. Već na samom početku je uočeno da postavljanje pojedinačnih profila ne donosi rezultate koji su u dovoljnoj meri jednoznačni i jasni za dalje tumačenje, i da bi postavljanje paralelnih profila na malom rastojanju omogućilo izradu 3D modela. Pokazalo se da je najpodesnije koristiti antenu frekvencije 250 MHz koja, iako niže rezolucije u odnosu na ostale antene, ima znatno bolju dubinu penetracije signala, što je, u datim uslovima, neophodno zbog gubitaka jačine signala pri prolasku kroz zemljište sa visokim sadržajem gline. Ovaj postupak je primenjen i pri merenjima na ostalim delovima lokaliteta. Merenja su vršena u dva navrata. Prvi put, profili su postavljeni na medjusobnom rastojanju od 2 m i izmeren je ukupno 31 profil. Drugi put je mereno 33 profila, na rastojanju od 1 m. Nažalost, pri drugom merenju, pripremljenost terena je bila znatno gora, tako da su u daljoj interpretaciji uzeti u obzir rezultati prvobitnih ispitivanja. Merenja su izvršena i na prostoru ispred pretpostavljene pozicije kapije. Izmeren je 61 profil na rastojanju od 1 m.

Merenja na području pretpostavljenog položaja Hrama

Usled privremene pokrivenosti terena poljoprivrednim kulturama, područje Hrama mereno je samo delimično. Dostupan prostor je bio nepravilnog oblika, te se pristupilo merenju po pravougaonim parcelama i naknadnoj sintezi dobijenih podataka. Područje je podeljeno na tri pravougaone parcele i to: A-Hram, gde je izmereno 34 profila, B-Hram, gde je izmereno 16 profila i Hram, gde je mereno 28 profila. Svi profili su bili dužine 50 metara. Profili su postavljeni na rastojanju od 1 m.

Merenja na području pretpostavljenog položaja Fortuninog hrama

Na ovom području su izvršena merenja na ukupno 42 paralelna profila, na rastojanju od 1 m. Nažalost, loša pripremljenost terena za snimanje i postojanje jakih smetnji, učinili su rezultate merenja neupotrebljivim za dalju obradu i interpretaciju.

Merenja na području pretpostavljenog položaja amfiteatra

Na području amfiteatra uradjeno je probno snimanje i na osnovu rezultata je zaključeno da se pri postojećim uslovima ne mogu izvršiti merenja dovoljno visokog kvaliteta, te se od toga zasad odustalo. Snimanje se može ponoviti u zimskim uslovima, kada se očekuje niži nivo smetnji i bolja zaravnjenost tla, usled zamrznutosti površinskog dela.

Obrada i interpretacija rezultata merenja

Podaci su obradjeni pomoću programskog paketa “ReflexW”, koji omogućava digitalno filtriranje (FIR, IIR, prostorno filtriranje, migraciju, dekonvoluciju, sumiranje, filtriranje u frekventnom domenu), kao i različito prikazivanje georadarskih snimaka radi isticanja bitnih informacija. Zatim su dobijeni georadarski profili konvertovani u ASCII format, kako bi se omogućilo njihovo korišćenje u programskom paketu MATLAB. Programski paket MATLAB služi za matematičko modeliranje i, u ovom slučaju, korišćen je za izradu 3D modela. 3D model se dobija unosom paralelnih georadarskih profila u ASCII formatu, iz kojih program sačinjava trodimenzionalnu matricu, odnosno matricu kod koje svakoj tački odgovara vrednost dubine, rastojanje od nulte tačke profila, broj profila i apsolutna vrednost merene amplitude signala. Iz ovakve matrice dalje je moguće izraditi horizontalne preseke po odredjenim dubinskim nivoima, putem konverzije dvostrukog vremena puta talasa u dubinu i pomoću kalibracije brzina prostiranja talasa, ili, pak, izvršiti generisanje figure koja se dobija primenom pretpostavke o jednakim vrednostima amplituda talasa na graničnim površinama postojećih podzemnih objekata. Ovakve figure omogućavaju bolje sagledavanje oblika, dimenzija i prostornog položaja postojećih podzemnih objekata. Moguća je njihova rotacija i posmatranje iz različitih uglova u prostoru.
Bedemi grada su, kao što je rečeno, presecani velikim brojem profila. Za praćenje dugih linijskih objekata bilo je neophodno snimanje paralelnih profila, zbog generisanja 3D modela, te izrada horizontalnih preseka na odredjenim dubinskim nivoima, na kojima se ovakvi objekti mogu dobro pratiti. Taj način snimanja je primenjen samo na malom delu severnog bedema. Pored toga što se anomalne zone uočavaju već na samim profilima, izradjen je i 3D model. Iz dobijenog 3D modela napravljeni su horizontalni preseci, na kojima se uočavaju objekti koji bi mogli odgovarati ostacima bedema grada, kao i figura na kojoj se postojeći objekat jako dobro vidi.
Na južnom i zapadnom bedemu je snimljeno više pojedinačnih profila i može se uočiti da su na nekim mestima bedemi očuvani, dok su negde potpuno uništeni. Radi dobijanja jasnije slike i boljeg praćenja pružanja objekata u prostoru, trebalo bi izvršiti snimanje paralelnih profila.
Iz podataka dobijenih merenjem na području kapije na severnom bedemu grada, nakon obrade i primene topografske korekcije, generisanjem 3D modela je izradjena figura koja po izgledu odgovara popločanju puta, sa vidljivim objektom kanalizacije ili nekog drugog vida komunikacije. Tokom letnjih meseci 2002. godine, na ovom mesta su izvršena arheološka iskopavanja koja u potpunosti potvrdjuju rezultat dobijen modeliranjem, otkrivši objekat koji, po svom obliku i dimenzijama, odgovara objektu dobijenom matematičkim modeliranjem rezultata georadarskih merenja.
Rezultati modeliranja, predstavljeni u vidu horizontalnih preseka po odredjenim dubinskim nivoima i sa postojećim anomalnim zonama, ukazuju na postojanje ostataka nekog objekta i na području ispred kapije.
Najinteresantniji rezultati su dobijeni na području pretpostavljene pozicije Hrama. Nakon što je izvršena obrada, podaci sa parcela su sintetizovani. Kao rezultat modeliranja u programu MATLAB, dobijena je figura koja predstavlja objekat kružnog oblika, prečnika oko 30 metara, kod koga se na dva mesta uočavaju ostaci dubljih temelja, dimenzija od oko 8 m x 3 m, dubine do 3 metra. Nažalost, nema dovoljno podataka za izradu figure celog objekta, ali je planirano da taj deo lokaliteta bude obuhvaćen daljim istraživanjima. Pored toga, na horizontalnim presecima se uočava nekoliko anomalnih zona, koje mogu odgovarati ostacima različitih objekata. Na dubinskom preseku od 175 cm, uočava se postojanje nekog vida komunikacije izmedju objekata.

Primena tehnologije lepljenog lameliranog drveta u zaštiti i prezentaciji Viminacijuma

 

Za pokrivanje objekata na Viminacijumu korišćene su konstrukcije od lepljenog lameliranog drveta. Pokriveni su objekti Porta pretorija, terme i mauzolej. Lepljeno lamelirano drvo je gradjevinski materijal, dobijen spajanjem tankih drvenih lamela (dasaka, talpi), podjednake širine, odredjenim vrstama lepila. Najčešće predstavlja štapasti element konstrukcije, praktično neograničenih dimenzija poprečnog preseka i dužine. Ovako dobijeni materijal ima mehaničke karakteristike ujednačenije od mehaničkih karakteristika masivnog drveta – materijala od koga je lepljeno lamelirano drvo nastalo. Lepilo koje se koristi pri izradi ima čvrstoću veću od čvrstoće drveta i trajno osigurava vezu izmedju dve susedne lamele. Lepila se rade na bazi fenol-formaldehida, rezorcin-formaldehida, melamin-formaldehida, urea-formaldehida i epoksi-smole. Izbor vrsta lepila mora da bude veoma precizan, u zavisnosti od uslova u kojima se konstruktivni sistem koristi, jer u uslovima gde drvo dostiže vlažnost veću od 15%, upotreba urea-formaldehidnih lepila može biti opasna.
Izrada elemenata konstruktivnog sklopa ili cele konstrukcije arhitektonskih objekata je strogo kontrolisan tehnološki postupak. Odvija se u fabrikama lepljenih konstrukcija, tako da su elementi od lepljenog lameliranog drveta industrijski proizvod standardnog kvaliteta. Takvo drvo, koje ima odlike dobrog masivnog materijala i sasvim nove dimenzije, može se upotrebiti pri realizaciji savremeno koncipiranih objekata različite namene sa mnogo uspeha. Karakteristike ovog materijala odgovaraju potrebama zaštite arheoloških objekata, jer materijal nije podložan uticaju agresivne sredine – uticaju vlage, gljivica i insekata, a pri povišenoj temperaturi ne dolazi do raslojavanja nosača.