Viminacium… Beše to nekad blistav grad. Bogati hramovi, široke ulice, luksuzne vile, velike terme, amfiteatar… Poharaše ga varvari pre par godina i malo ostade od njegovog predjašnjeg sjaja. U samom gradu je nešto od kuća i javnih gradjevina već obnovljeno i život se polako vraća, ali u ovim smutnim vremenima ne imadoh poverenja u ovdašnje ljude.

(…) U svom, doduše kratkom, životu ne videh grad na tako dobrom položaju. Tu se račvaju putevi ka zapadu, istoku i jugu Carstva. Reke su ovde široke i plovne. Dunavom bismo brzo stigli u Panoniju, Norikum, Reciju ili Dakiju. Kud ti pogled seže svuda voćnjaci, njive, šume… Ljudi se razmileli po poljima, vredno rade, reklo bi se, sve je u najboljem redu. A onda, u trenutku, kad ti pogled padne na ruševine logora Sedme Klaudijeve i razrušeni veliki Hram kapitolinske trijade, postaneš svestan nedavnih razaranja. A beše sjajan taj vojni logor! Veliki skoro kao onaj u Kastri Regini ili Veteri. Čak se i sada, izdaleka vide moćne kamene kule. A tek kakva beše Porta Praetoria! Kakvi sjajni arhitektonski ukrasi! To nigde ne videh!

U samom gradu življaše u dubokoj starosti majstor-slikar. . . Ne mogu više da mu se setim imena, samo znam da je u fresko oslikavanju vila i memorija, nadmašio svog učitelja, slavnog Flavija Hrizantija. Osetih Kajevu tugu nad prošlim vremenima te stadoh da ga tešim da će se grad uskoro popuno oporaviti i da će ponovo uživati u svemu onom u čemu čovek njegove učenosti i kulture može da uživa.

Priča o nekadašnjem sjaju i propasti rimskog grada i vojnog logora Viminacijuma, skrenula je pažnju ne samo nacionalne, već i svetske javnosti, koja sa nestrpljenjem očekuje da Viminacijum na svetskoj kulturno-istorijskoj sceni zauzme mesto koje mu sa pravom pripada.

Prostor nekadašnjeg rimskog grada i vojnog logora Viminacijuma (više od 450 hektara šire gradske i 220 hektara uže gradske teritorije) nalazi se danas ispod obradivih površina, a predmeti i fragmenti predmeta iz rimskog perioda rasuti su u oraničnim brazdama. U poslednje tri decenije 20. veka obavljena su istraživanja Viminacijumskog grada mrtvih ili nekropola i do sada je otkriveno više od 13. 500 grobova. Na istraživanju rimskog grada i vojnog logora radi interdisciplinarni tim, sastavljen od izuzetnih stručnjaka iz različitih oblasti.
Projekat Viminacijum, pored arheologa, okuplja matematičare, elektroinženjere, geofizičare, geologe, petrologe, istraživače koji se bave daljinskom detekcijom, 3D modelovanjem i prepoznavanjem oblika, ali i veštačkom inteligencijom. Njihova želja je da trgovi i hramovi, pozorišta i hipodrom, kupatila, ulice i četvrti grada izrone iz oranica u kojima su se vekovima nalazile i postanu deo svetske i naše kulturne baštine, ali i simbol prepoznatljivosti Dunavskog areala.

Dosadašnja saznanja upućuju na to da današnji areali sela Stari Kostolac i Drmno, koji se nalaze na 3 km od Kostolca i oko 100 km jugoistočno od Beograda, leže na ostacima Viminacijuma, glavnog grada rimske provincije Gornje Mezije (Moesia Superior), u kasnoj antici provincije Prve Mezije (Moesia Prima). U rimsko doba grad se, na severnoj strani, oslanjao neposredno na rukavac Dunava, dok je, sa zapadne strane, bedeme grada Viminacijuma dodirivala reka Mlava. Tek u kasnijem periodu, Viminacijum se proširio i na levu obalu reke Mlave.

Istorijski izvori

 

Vojni logor na Viminacijumu je nastao kada je Rimsko Carstvo došlo do dunavskog prostora. To se najverovatnije dogodilo prilikom dolaska Rimljana na Dunav, u prvim decenijama I veka. Otkriće keltske nekropole na Viminacijumu, na lokalitetu »Pećine«, jasno je pokazalo da su u predrimskom periodu na ovom prostoru živeli i Kelti. Istraživanje nekropole potvrdjuje da je Viminacijum ponikao na teritoriji keltskog plemena Skordiska. Strabon u Geografiji , odnosno u svom izveštaju, navodi da su u ovoj oblasti Mali Skordisci izmešani sa starijim tračkim plemenima. Za razumevanje istoriografije Viminacijuma i procesa urbanizacije provincije, izuzetno je značajna činjenica da Rimljani nastanjuju prostor gde su živeli Kelti.
Veličina i značaj Viminacijuma su, svakako, uslovljeni povoljnim geografskim položajem u sistemu odbrane severnih granica Rimskog carstva. Ne manje privlačno za Rimljane bilo je i zaledje doline Mlave, bogato rudom i žitaricama. Rimski pisac po imenu Solin navodi podatak da je Mezija poznata i kao Moesia Cerrina (Cerraris horeum).
Godina osnivanja nije tačno utvrdjena. Momsen je mišljenja da je provincija osnovana 20. g. pre n. e, po nekim pretpostavkama nastala je u godinama oko Histovog rodjenja, dok Fus smatra da nije mogla biti osnovana pre 44. godine n. e.
Od značaja je svakako i činjenica da se logor, a kasnije i grad, nalazio na raskrsnici puteva koji su povezivali severni deo Balkanskog poluostrva sa ostalim delovima rimske imperije .
Jedan od puteva, koji je vodio ka jugu Balkanskog poluostrva, prelazio je preko cele Gornje Mezije i dalje ka Makedoniji i Grčkoj.
Drugi, koji je dolazio iz Panonije, nastavljao je duž Dunava sve do ušća u Crno more. Sa severnim delovima Rimskog carstva i sa rimskom provincijom Dakijom, Viminacijum je bio povezan preko susednog logora Lederate, današnjeg Rama. Iako su ovi putevi primarno imali vojnu i stratešku funkciju, njima se tokom čitave antike odvijao veoma živ saobraćaj, zahvaljujući kome je Viminacijum postao ne samo vojno uporište i strateško mesto, već i izuzetno važno trgovačko i proizvodjačko sedište .

Stoga nije neobično da se Viminacijum javlja u antičkim izvorima, počev od II pa sve do IX veka. Pominju ga Ptolemej, potom Honorijeva Kosmografija (Cosmographia Iulius Honorius), redigovana u V i delimično u VI veku, koja odslikava stanje iz druge polovine IV veka, Historia Augusta – vita Severi, Hijeroklov Synedemos, kao i svi sačuvani rimski itinerari: Tabula Peutingeriana, Itinerarium Burdigalense, spis Notitia dignitatum, Codex Theodosianus i Codex Iustinianus, ali i kasniji pisci – Teofil Simokata, Theophanes Confessor i Anastasije Bibliotekar.
U latinskm izvorima zabeležen je kao Viminatio – na Tabuli Peutingeriani ; kao Viminacio i Euminacio pominje se na Itinerairumu Antonini Augusti, a javlja se i kao civitas Viminacio na Itinerariumu Burdigalense iz 333 godine.

U izvorima pisanim na grčkom jeziku, Viminacijum se prvi put pominje u Ptolemejevoj Geografiji i to kao O? Uiminakion. Na ovoj karti, koja ima više belina nego obeleženih gradova, Viminacijum zauzima zapaženo mesto. Cosmografia Iuliusa Honoriusa pominje Viminacijum kao campo Viminacio, Prisk kao Biminakion, a isti naziv koristi i Prokopije, dok se kod Teofana javlja kao Bimenakion. U profanom geografskom spisu iz prve polovine VI veka, tzv. Hijeroklovom Sinekdemu, Viminacijum se naziva Bimenakion metropolis. U Noticiji (Notitia Dignitatum utriusque imperii), koja odražava stanje na dunavskoj granici pre 376. godine, a svakako u doba Valentinijana I i Valensa, navodi se kao mesto u kojem se nalazila legija VII Klaudijeva (leg. VII Claudia). Legija se pominje kao praefectus legionis septimae Claudiae, kao jedan cuneus equitum promotorum, ali i deo tzv. Dunavske flote – praefectus classis Histicae Viminacio.
Po uobičajenoj istorijskoj interpretaciji, a oslanjajući se pre svega na pisanje Priska, Viminacijum je stradao u najezdi Huna 441, odnosno, na osnovu nalaza ostava novca, 443. godine. Do sada najpozniji novac iz tog perioda je novac Teodosija II. U kasnijem periodu, u IX veku, u delu Hronografija tripartita (Chronographia Tripartita) prezvitera-kardinala Anastazija Bibliotekara, Viminacijum se pominje kao Viminacium. Medjutim, ovaj izvor ne prikazuje stanje u VI i VII veku, već odslikava stanje iz IX veka.

Viminacijum se na itinerarima uvek nalazi na raskrsnicama puteva. Tabula Pojtingeriana prikazuje Viminacijum kao mesto povezano sa svim stranama sveta. Sa zapada, put vodi preko Sirmijuma, Singidunuma i Marguma, dalje na istok i jug. Itinerari pominju da je Viminacijum od Marguma udaljen 10 milja. Ka jugu je put išao prema Naisusu, sa prvom stanicom, pod nazivom Munecipio, ili Municipio, udaljenom 18 m. p. Nešto drugačiju sliku daje Itinerarium Burdigalense, koji napominje da se izmedju Viminacijuma i Municipijuma nalazi mutatio Ad Nonum. Putevi za Dakiju i niz Dunav nisu se razdavajali kod Viminacijuma, već nešto istočnije od grada.
Prema Tabuli Pojtingeriani, put za Dakiju vodio je preko Lederatae na 10 m. p, zatim slede Apofl. 12 m. p. i, na levoj obali, Arcidava, na 12 m. p. Obično se pretpostavlja da je Lederata bila u današnjem Ramu i sučelno, kod Banatske Palanke, gde su utvrdjenja obezbedjivala dunavski prelaz.

Viminacijumske kapije i nekropole donekle ukazuju na pravce rimskih puteva ka jugu i istoku. Pouzdano se zna da su leva i desna obala Mlave bile povezane mostom, čije su ostatke zabeležili Jireček, Kanic i Milićević. Indikativan je i toponim “Kameniti brod” – kojim se ovaj prostor Viminacijuma obeležava. Pri niskom vodostaju može se ponekad videti kamena konstrukcija nekadašnjeg mosta. Istočno od mosta, na desnoj obali, ustanovljeni su tragovi trase staroga puta koji je vodio u grad Viminacijum. Na osnovu toga može se pretpostaviti da je prostor ispod severnog bedema grada i vojnog logora, poznat kao «Obreševa bara», u rimsko doba bio pristanište brodova. Geomorfološka istraživanja na ovom prostoru su započeta i njihova analiza je u toku.
Prisk, pisac koji piše na grčkom jeziku, obaveštava nas da su Huni, prešavši Dunav, 441. godine opustošili mnoge gradove i tvrdjave i zauzeli Viminacijum. Da je stari Viminacijum bio porušen do temelja i da je car Justinijan podigao potpuno nov grad, saznajemo tek od Prokopija. Iako se iz Priskovog teksta vidi da su Huni rušili gradove i tvrdjave, nije sasvim jasno da li je tu sudbinu doživeo i Viminacijum. Prokopije izričito kaže da je «grad porušen do temelja», no ova vest se možda odnosi samo na pretpostavljeno rimsko naselje na levoj obali Mlave, na čijim je ruševinama mogao izniknuti vizantijski grad.
U okviru grada svakako se nalazila i episkopija. Viminacijum je potpadao pod jurisdikciju Primae Iutinianae, kako doznajemo iz Novele IV.

Iako Avari 584. godina zauzimaju Viminacijum, ovaj dogadjaj još uvek ne označava kraj njegove istorije. Oko 600. godine Vizantija prelazi u ofanzivu – romejska vojska se okuplja u Viminacijumu i odatle prelazi na drugu obalu Dunava. Izuzetno je dragocen podatak da se, pri opisu tih dogadjaja, Viminacijum pominje kao ostrvo. Teofil Simokata, istoričar iz vremena cara Iraklija (610-640), to i potvrdjuje. Vest da su Romeji došli u Viminakion, ostrvo na reci Istru, preuzima Teofan (Theophanes Confessor), navodeći je u Chronographiai iz druge polovine 8. veka, kao i Anastasije Bibliotekar, dobro informisani poznavalac slovenskih apostola. Moglo bi se zaključiti da su ostrvo i dunavski rukavac igrali značajnu stratešku ulogu u ranovizantijskom periodu, onako kako je Jireček već davno pretpostavio. U stvari, današnje staro korito reke Mlave predstavlja rukavac Dunava iz rimskog i ranovizantijskog perioda. Imajući u vidu činjenicu da su novija istraživanja detektovala postojanje konstrukcija u današnjem starom koritu reke Mlave, baš na mestu gde je geomorfologijom utvrdjeno postojanje rukavca Dunava, buduća arheološka istraživanja će najverovatnije pokazati da se na tom mestu u rimsko doba nalazila luka.

O srednjovekovnom gradu još uvek nedovoljno znamo. Bugarski istoričari smatraju da je u srednjem veku Viminacijum bio bugarsko utvrdjeno uporište, poznato pod imenom Braničevo. Značajna je činjenica da se episkopska tradicija očuvala i u srednjem veku. O tome nas obaveštava Sigillium primum Vasilija II iz 1019. godine, koji se odnosi na Ohridsku arhiepiskopiju. Uprkos tome, Braničevo je bilo samo siromašan gradić, što saznajemo iz putopisa Odo de Deogiloa iz sredine 12. veka, koji ga naziva Brundusium civitatem panperculam. Kod Ansberta, putopisca iz vremena trećeg krstaškog rata (1189.-1190.), Braničevo se javlja kao Brandiez. U doba jake ekspanzije latinske crkve, za vreme pontifikata Inokentija III, Braničevo je svojim zgodnim položajem privuklo pažnju teokratski raspoloženog pape.

Problem Braničevske episkopije ujedno je i problem obnove hrišćanstva na Dunavu u 9. veku i mora se posmatrati u sklopu političkih i crkvenih aspiracija Rima i Carigrada nad slovenskim zemljama. Poznato je da su Vasilije I i Fotije uložili velike napore da reorganizuju crkvenu hijerarhiju na severu. Tako se u aktima carigradskog koncila iz 879. godine, medju prisutnim episkopima, javlja Agathono V Moravan. Kako je u to doba Metodije bio episkop moravski, P. Dvornik, verovatno ispravno, zaključuje da se radi o mestu na ušću Morave u Dunav. Iz toga vidimo da je tradicija rimskih episkopskih sedišta u Viminacijumu i Margumu, verovatno već u periodu obnove hrišćanstva, bila oživljena.

Obično se smatra da je u Viminacijumu bila stacionirana legija VII Klaudija pia fidelis (legio VII Claudia pia fidelis). Zapravo, ova legija, koja je došla iz rimske provincije Dalmacije, predstavlja rasformiranu legiju VII Makedoniku. To se desilo 42. godine, prilikom Skribonijanove pobune u Dalmaciji, kada je legija VII Klaudija pokazala izuzetnu lojalnost i zbog toga ponela naziv pia fidelis.
Ipak, izgleda da su prve legije stacionirane u Meziji (moguće i u Viminacijumu) bile legija IV Skitika i legija V Makedonika (legio IV Scythica i legio V Macedonica), verovatno oko 15. godine n. e. Ove dve legije su imale zajedničkog zapovednika i najverovatnije bile smeštene u zajedničkom logoru. Po nekim ranijim mišljenjima, premeštene su u Viminacijum 33. ili 34. godine. Moguće je da su legije bile stacionirane u Viminacijumu samo u letnjem periodu, a da su se tokom zime nalazile u unutrašnjosti, u najbližim logorima – Oescus, Ratiaria ili Naissus. O tome nas u Analima obavestava Tacit, koji navodi da su legije imale i zimske logore, tzv. hibernae. U svakom slučaju, sredinom I veka ili nešto pre toga, najverovatnije u četvrtoj i početkom pete decenije, Viminacijum već ima stalnu legiju. Izgleda da su u Viminacijumu, od dolaska na ove prostore i izlaska na Dunav, pa sve do kraja osme decenije I veka, bile stacionirane dve legije, najverovatnije IV Flavia felix i VII Claudia pia fidelis.
Postoji mišljenje da je legija IV Flavia felix, pre nego što je osnovala logor u Singidunumu, bila stacionirana u Viminacijumu.
Kako nas obaveštava Svetonije, posle pobune legija XIV Gemina i XXI Rapax u vojnom logoru u Majncu, pod vodjstvom Saturnina, Dominicijan je 89. godine zabranio stacioniranje dve legije u jednom logoru. Sve do tog vremena bile su smeštene po dve, ili čak tri, legije u jednom logoru. Kao značajan podatak, svakako treba navesti da su u Viminacijumu 211. godine osnovane kanabe – canabae leg(ionis) Cl(audiae) Ant(oniniana), ali i da je zemlja, nakon što su mensores ponovo izmerili zemljišni posed na Viminacijumu, davana vojnicima u zakup. O zaštiti srednjeg i donjeg toka Dunava brinula je i flota. Zbog imena Flavia, Pač smatra da je flota oformljena još u vreme Vespazijana, dok je Vasić mišljenja da je sedište flote bilo u Viminacijumu. Menander Protektor saopštava da je 580. godine Classis Histrica za Meziju Primu bila u Viminacijumu.
Iz neodredjenosti šturih istorijskih svedočanstava, a zahvaljujući arheološkim iskopavanjima koja su intenzivirana u poslednjoj četvrtini dvadesetog veka, Viminacijum polako izranja kao mesto koje je u svojoj istoriji, dugoj pet vekova, imalo dinamičan razvoj i koje je u VI veku delimično obnovljeno.
Naselje dobija status grada u vreme Hadrijanove vladavine, u prvoj polovini II veka, najverovatnije 117. godine – kada stiče status municipija i ime Viminacijum Aelium Hadrianum.

Dalji uspon Viminacijuma delimično je prekinut epidemijom kuge u vreme vladavine Marka Aurelija, ali samo nakratko. Arheološka istraživanja pokazuju da se epidemija kuge nije odrazila na ekonomski prosperitet Viminacijuma, jer je grad već u prvim godinama III veka bio u punom procvatu.

Gotovo da nije bilo rimskog imperatora koji nije prošao kroz Viminacijum, ili u njemu boravio, duže ili kraće vreme. Indikativno je da, kada rimska država počinje da slabi, grad dobija na značaju. Od kraja II pa do kraja IV veka, rimski imperatori, uvidjajući njegovu izuzetnu važnost, intezivnije posećuju Viminacijum. Za šest vekova duge istorije, Viminacijum je u pojedinim decenijama – krajem III veka, na primer, imao ključnu ulogu po pitanju razrešenja vlasti u rimskoj imperiji.
Od poseta rimskih imperatora, svakako treba pomenuti Trajanov boravak u Viminacijumu tokom zime 98/99. godine, u okviru priprema za rat sa Dačanima. Hadrijan na Viminacijumu dva puta organizuje lov, u dva maha posećuje ga i Septimije Sever, a kasnije su u njemu boravili i drugi imperatori: Gordijan III, Filip Arabljanin, Trebonije Gal, Hostilijan, Dioklecijan, Konstantin Veliki, Konstancije I i Julijan. Koliko je poznato, Gracijan je bio poslednji imperator koji je posetio Viminacijum. Za Viminacijum se vezuje i neuspešna uzurpacija, kojom je Ingenus pokušao da se, 255. ili 256. godine, domogne carskog trona. Pobuna je ugušena, a izgleda da se Galijen surovo obračunao i sa stanovnicima Viminacijuma. O tome nas obaveštava Trebonije Polije koji kaže: »Koji je (Galijen), pošto je Ingenus bio ubijen, prema stanovnicima Mezije najsurovije postupio, tako da je vrlo malo varoši (prazne) bez ljudi ostavio«. Viminacijum je tom prilikom izgubio sva prava i možda bio porušen i spaljen. Dioklecijanovi ukazi (subscriptio), kao i poseta Viminacijumu, vezuju se za period avgust – septembar 293. i septembar – oktobar 294. godine. Po izvorima, prva Konstantinova poseta Viminacijumu bila je 25. maja 321. godine, a druga, zbog ratnih dejstava protiv Gota, trinaest godina kasnije – 334. godine. Iz carskih ukaza saznajemo da je i Konstancije u Viminacijumu bio dva puta – 338. i 358. godine. Prvi put se susreo sa jednim od episkopa Mezije Prime, a drugi put dolazi kada ratuje na Dunavu sa Akvincenzima i Pikenzima. Još jedan subscriptio vezuje se za Jovijanov put prema Orijentu i posetu Viminacijumu 27. novembra 363. godine. Gracijan, kao poslednji rimski imperator, posećuje Viminacijum 381. ili 382. godine. 365. godine Viminacijum je sedište jedne od četiri episkopije u Meziji. Posle rušenja 441. godine, Viminacijum je, tokom Justinijanove obnove utvrdjenja, nakratko oživeo, o čemu nam govore Justinijanov Codex. Poslednji put ga pominje Teofil Simokata u prvim decenijama VII veka.

Za istoriografiju Viminacijuma od izuzetne je važnosti poseta rimskog imperatora Hostilijana. Kako nas obavestava Zosim, pisac iz V veka, Hostilijan je ovde boravio sa majkom Etruscilom gotovo celu godinu. Zosim, koji je dobro obavešten, koristi starije izvore iz II i III veka – Eutropija, Deuksipa, Aurelija Viktora, Pseudo-Aurelija Viktora kao i Evsevija Cezara. Hostilijan, posle očeve i bratovljeve pogibije, dolazi početkom 251. godine u Viminacijum i rasporedjuje rimske trupe na širem arealu, od srednjeg do donjeg toka Dunava. Kako iz navedenih istorijskih izvora saznajemo, krajem 251. godine, tačnije, novembra meseca, Hostilijan umire od kuge. Iako se u izvorima eksplicitno ne navodi mesto njegove smrti, najverovatnije je umro upravo u Viminacijumu.
Ipak, Trajana Decija i njegove sinove – Herenija Etruska i Hostilijana, većina istorija rimskih careva gotovo zanemaruje, iako oni ne pripadaju tzv. vojničkim carevima i imali su itekako dobar rodoslov. Ne treba zaboraviti da je Trajan Decije potekao iz porodice konzula koji su živeli u Sirmijumu. Za Herenija Etruska znamo da se rodio u Panoniji, negde izmedju 220. i 230. godine, i da je, zajedno sa ocem, bio uključen u vojnu službu. O Hostilijanu ne znamo mnogo, ali, sudeći po portretima na novcu, bio je znatno mladji od brata. Živeo je sa majkom Herenijom Etruscilom u Rimu, gde je obavljao senatorsku dužnost, i očito bio u senci oca i brata. Poznato je da je Trajan Decije oba sina podigao na rang cezara. Iako je titulu princeps iuventutis dobio stariji sin, Hostilijan je
istu titulu dobio najverovatnije tek krajem 250. godine. Titulu avgusta imao je samo stariji sin, a Hostilijan je dobija tek nakon smrti oca i brata. Hostilijan je, kao imperator, nosio titulu Imperator Caesar Caius Valens Hostilian Messius Quintus Augustus, a njegov brat Herenije Etrusk – Imperator Caesar Quintus Herennius Etruscus Messius Decius Augustus.
U III veku, u vreme Gordijana III, Viminacijum je postao kolonija i stekao pravo kovanja novca.
Iz istorijskih izvora je poznato da se 284. godine, u neposrednoj blizini Viminacijuma, odigrala presudna bitka za prevlast nad ovim prostorima izmedju dvojice rimskih imperatora – Dioklecijana i Karina. O ovom vremenu svedoči i mermerni portret Karinovog sina Karinusa, koji se čuva u depoima muzeja u Požarevcu.
U IV veku, Viminacijum je bio značajno episkopsko sedište, koje se pominje u aktima koncila u Serdici 343. ili 344. godine. Za prostor provincije Mezije Prime i Viminacijuma vezuju se imena episkopa Amantina i Kirijaka.
Grad je definitivno razoren sredinom V veka u najezdi Huna. Ovaj podatak se oslanja na svedočanstvo koje nam je ostavio Prisk. Ne treba isključiti mogućnost da je razaranje grada i vojnog logora moglo uslediti i u osmoj deceniji IV veka, prilikom provale Gota. Kako pokazuju arheološka istraživanja sprovedena 2002-2003. godine, grad nikada više nije bio obnovljen na mestu gde je podignut, a o njegovom oživljavanju i obnovi tokom Justinijanove vladavine, može se suditi na osnovu podataka Teofila Simokate i nalaza na lokalitetima Todića crkva i Svetinja.
Zahvaljujući položaju i vodenim putevima, Viminacijum je jedan od onih prostora na kojima je susret kultura Istoka i Zapada bio neminovan. Pronadjeni arheološki materijal svedoči o izuzetno visokom razvoju pojedinih grana zanatstva i umetnosti, a očito je i da su trgovci iz čitavog Rimskog carstva ovde rado razmenjivali svoje proizvode. Izgleda da je razvijena privreda grada, čija je roba nalazila kupce i van granica matične provincije, razlog nastanka raznovrsnih zanatskih i umetničkih radionica. Upravo u tim radionicama, tokom IV veka nastaju neka od najznačajnijih dela fresko-oslikanih grobnica kasnoantičkog perioda.

Viminacijum i evropska javnost

 

Evropska kultura je o Viminacijumu bila obaveštena već krajem 17. i početkom 18. veka, kada ovim prostorima prolazi ugledni putnik iz Padove, grof Marsilji (Aloysio Luigi Ferdinand Marsili, 1658-1730), koji ostavlja prvo kapitalno trotomno delo, nezaobilazno u proučavanju prošlosti Srbije. Po povratku u Hag, sumirajući planove i zabeleške nastale tokom boravka na prostoru srednjeg i donjeg toka Dunava, nekoliko godina pre smrti objavljuje čuveno delo Danubius pannonico-mysicus, observationibus geographicis, astronomicis, hydrographicis, physicis perlustrat. U drugom tomu daje mnogobrojne podatke, crteže i planove rimskih spomenika i utvrdjenja na limesu, natpise iz Beograda, Smedereva, Kostolca, crteže rimskog puta kroz djerdapsku klisuru, prepise carskih natpisa sa tabli uklesanih u stene Gornje klisure.

Ovaj ugledni grof, najpre u službi Venecije, a kasnije, kao oficir, inženjer i diplomata, u službi Beča, ostavio nam je dragoceno svedočanstvo o izgledu Viminacijuma krajem 17. veka i prvu osnovu rimskog grada i vojnog logora. Na figuri XIII, Marsilji skicira dve celine razdvojene rekom Mlavom – dve fortalitia – jednu, na desnoj obali reke Mlave, koju naziva Brenincolatz, dimenzija približno 360 x 280 metara, i drugu, na levoj obali Mlave, koju naziva Castolatz, čije približne dimenzije iznose 300 x 240 metara. Iako osnova Viminacijuma izaziva brojne nedoumice proučavalaca istoriografije grofa Marsiljija, ona je dragoceno svedočanstvo, koje se razjašnjava i dopunjuje tekućim arheološkim iskopavanjima, ali i najnovijim geofizičkim istraživanjima.

Izgleda da je, posle posete grofa Marsiljija, dunavski prostor oživeo za Evropu, jer mu u pohode dolaze ne samo proučavaoci antičkih starina, već i slikari i putopisci, kao Hering i Bartlet. Ova dvojica slikara i litografa pošla su iz Londona sa namerom da im krajnja odrednica bude Istanbul, ali, očarani krajolikom, ostavljaju likovna svedočanstva o djerdapskoj klisuri.

Viminacijum je zabeležen na većini karata ovog prostora u periodu od 16. do 19. veka. Na geografsko-političkim kartama Ugarske i okolnih zemalja, koje su objavili izdavač Danit de Meyne i rezač Joanes Deutecum u Amsterdamu, 1596. godine, Viminacijum je označen kao Viminallum.

Viminacijum je zabeležen i na geografsko-administrativnoj karti-litografiji Kneževine Srbije, koju je, delimično u koloru, izradio rezač Anastas Jovanović (1817-1899). Karta je izdata u Beogradu 1845. godine.

Na graviri, radjenoj tehnikom bakroreza, koja predstavlja ratnu kartu čarki kod Rama, Kulča, Smederevske i Banatske Palanke, čiji je autor K. Ponheimer, a izdavač Bartolomej Lopresti (Beč, 1788. godine), prostor Viminacijuma je obeležen kao Hostelatz.

Na karti iz 18. veka Viminacijum nosi naziv Vieneratz, dok karta, koja prikazuje balkanske zemlje i nosi naziv Macedonia, Thracia, Illyria, Moesia et Dacia, donosi latinski naziv Viminacium.

Svakako treba pomenuti i dragocene opise srpskih starina koje su, krajem XVII i početkom XVIII veka, dali Eugen Savojski, veliki vojskovodja i antikvar, u čijem se posedu nalazio jedan od najznačajnijih izvora za antičku geografiju – Tabula Peutingeriana.

Nekoliko decenija kasnije, još jedan istraživač – istoričar umetnosti po vokaciji, arheolog po senzibilitetu – po imenu Feliks Kanic, proćiće ovim krajem i, upoznavši dunavski region, ostaviti nam, sredinom 19. veka, ne samo skice osnova nestalog grada, već i opise ostataka Viminacijuma, zatečenih na terenu. Na putu do ušća Dunava u Crno more, Kanic je skicirao i zabeležio 76 do tada nepoznatih utvrdjenja. Iako nije bio školovan arheolog, ovaj vredan čovek je tokom četrdesetak godina obišao celu Srbiju, uspevši da zabeleži 340 arheoloških nalazišta. Kanic, inače sjajan akvarelista, neće ostaviti likovna svedočanstva ovog prostora, ali će načiniti veoma zanimljiva zapažanja i dati opise teritorije Viminacijuma i šireg dunavskog areala.

Kanicova istraživanja su dragoceni doprinos istoriografiji Podunavskog regiona i bez skica i komentara koje je uradio od 1859. do 1897. godine, nemoguće je zamisliti savremena arheološka istraživanja. Imajući stručnu i finansijsku podršku srpske vlade, kako sam kaže, na putu “izmedju ušća Save i Timoka”, zaustaviće se i u Viminacijumu i o tome nam, u svom delu Kraljevina Srbija, ostaviti višeznačno dragoceno svedočanstvo:
»Došao sam u selo Kostolac i tu zatekao 4000 kola (pazite nije greška), dakle četiri hiljade kola natovarenih rimskom opekom i spremnih za prodaju na požarevačkoj pijaci po ceni od 10 do 15 para po komadu« .